ARGIEN MENDEA – XVIII. MENDEA (HISTORIA KULTURA, GIZARTE ETA LITERATURA KRONOLOGIKOKI)

Montesquieu

1689

1689ko urtarrilaren 18an jaio zen La Brede gazteluan eta 1715ean hil zen 76 urte zituela. Montesquieu filosofo eta legelari frantsesa izan zen, Ilustrazioa bezala ezagutzen den mugimendu intelektual eta kulturalaren testuinguruan garatzen dena. Filosofo eta entsegugile ilustratu garrantzitsuenetako bat izan zen, bereziki botere-banaketaren teoriaren artikulazioagatik, Estatu Batuetako Konstituzioan eragin handiena izan duen estatu batzuetako konstituzio batzuetan sartua izan dena

Voltaire

1694

Jaiotza: 1694ko azaroaren 21ean

Heriotza: 1778ko maiatzaren 30ean hil zen Paris, 83 urte zituela. Bere nazionalitatea frantsesa da. François-Marie Arouet, Voltaire bezala ezagunagoa, idazle, historialari, filosofo eta abokatu frantses bat izan zen, Frantsesgintzakoa, eta Ilustrazioaren ordezkari nagusietako bat bezala agertzen da, erlijioaren kaltetan, giza arrazoimenaren eta zientziaren boterea nabarmendu zuen garaia.

Ingalaterra eta Eskoziaren batasuna: Britania handia

1707

Rousseau

1712

Jaiotza: 1712ko ekainaren 28a, Geneva, Suitza
Heriotza: 1778ko uztailaren 2a, Ermenonville, Frantzia Aldi berean, idazlea, pedagogoa, filosofoa, musikaria, botanikoa eta naturalista izan zen, eta ilustratu gisa definitu zen arren, Ilustrazioaren ordezkari nagusiengandik bereizi zuten kontraesan sakonak aurkeztu zituen.

Utrech-eko ituna

1713

Espainiako Ondorengotza Gudaren bukaera

Felipe V.ak Espainiako Erreal Akademiaren sorrera baimendu

1714

Espainiako Errege Akademia (gaztelaniaz: Academia Real Española) Espainiako Madril hiriburuan egoitza duen kultur erakunde pribatu bat da. Hizkuntza Akademia honek eta gaztelania hitz egiten den herrialde bakoitzeko beste hogeita hiru akademiak Asociación de Academias de la Lengua Española (ASALE) osatzen dute.

Frantziako Luis XIV. hil

1715

Luis XIV.a Frantziakoa, "Eguzki Erregea" edo Luis Handia, 1643ko maiatzaren 14tik hil zen arte Frantziako eta Nafarroako errege izan zen, 76 urte eta 72ko erregealdiarekin. Luis XIV.a Austriako Luis XIII.a eta Anaren seme eta oinordekoa izan zen.

ILUSTRAZIOA

Period: 1715 to 1789

KULTURA ETA IDEOLOGIA MUGIMENDUA
Ilustrazioa mugimendu kultural eta intelektual bat izan zen, nagusiki europarra, XVIII. mendearen erdialdean jaio zena eta XIX. mendearen lehen urteetara arte iraun zuena. Bereziki aktiboa izan zen Frantzian, Ingalaterran eta Alemanian.
EZAUGARRIAK:
-Arrazionalismoa
-Enpirismoa
-Kritizismoa
-Ezagutzaren desioa

D´Alembert

1717

Jaiotza: 1717ko azaroaren 16a, Paris, Frantzia
Heriotza: 1783ko urriaren 29a, Paris, Frantzia
Mugimendua: Ilustrazioa
(Lehen entziklopedia sortzen parte hartu zuen idazlea izan zen)

Robinson Crusoe

1719

Idazlea: D. Defoe
Sipnosisa: Robinson Crusoe Yorkeko marinel bat da, Afrikan barna itsasontziz egindako espedizio batean pirata batzuek harrapatu eta esklabo bihurtzen dutena.... Elkarrekin, indigenek harrapatutako gainontzeko presoei laguntzea erabakitzen dute, horietako bat espainiar bat delarik, itsasontzi baten zain dagoen naufrago bat ere badena.

Gutun Pertsiarrak

1721

Idazlea: Montesquieu
Argitalpen-urtea: 1721
Genero: Satira eta eleberri epistolarra
Argudio: Persiar kartak liburu ironiko bat da, laburra baina eduki sakonekoa, non, bere protagonisten ekialdeko begiradaren bidez, mendebaldeko usadio eta ohiturak kritikatzen diren, batzuetan, umore beltzera joz eta Frantziako gortea etengabe barregarri utziz.

Moll Flanders

1722

Idazlea: D. Defoe
Argumentua: Bere amak jaiotzean abandonatutako neska gazte baten abenturak, lapur eta iruzurgile gisa egindako ibilerak, kartzelan egindako egonaldia, bere amak penitentzia eta oparotasun giroan utzitako landaketa baten oinordeko oparo bezala izan zuen amaiera, Moll Flanders literatura unibertsaleko pertsonaia pikaresko femeninoena bihurtzen dute.

Gulliver-en bidaiak

1726

Idazlea: J.Swiften
Argumentua: Gulliver bidaiazalea da. Bere abenturek aparteko lekuetara eramaten dute: Liliput, non pertsona xeheak bizi diren, Brobdingnagera, erraldoiak bizi diren herrialdea, Laputa uharte hegalaritik houyhnhnmen lurraldera, zaldi hiztun jakintsuetara.

George Washington

1732

Jaiotza: 1732ko otsailaren 22a
Heriotza: 1799ko abenduaren 14a 1789ko Otsailaren 4an George Washington Estatu Batuetako historiako lehen presidente hautatu zuten. 1783an Britainia Handiarekiko independentzia lortu ondoren, gerra luze baten ondorioz.

Filosofia Gutunak

1734

Idazlea: Voltaire
Argumentua: Liburu honetan Voltairek firmemente defendatzen du tolerantzia, ekonomia eta bizikidetza bultzatzeaz gain, kultura eta askatasuna egon daitezen ezinbestekoa dela argudiatuz.

Legeen izpiritua

1748

Idazlea: Montesquieu
Argitalpen-urtea: 1748
Generoa: Ez fikzioa
Argumentua: Charles Louis de Secondat Montesquieu baroiak 1748an argitaratutako teoria politiko eta zuzenbide konparatuko tratatu bat da. Bertan, Ingalaterrako eredu politikoa birsortzen du (aldi berean, germaniarrengandik hartua), botere banaketa sistema eta monarkia konstituzionala, bere espeziean hoberena despotismoaren aurkako berme bezala hartzen duena.

Goethe

1749

Jaiotza: 1749ko abuztuaren 28a, Goethe House, Frankfurt del Meno, Alemania
Heriotza: 1832ko martxoaren 22a, Weimar, Alemania Poeta, eleberrigile, antzerkigile eta naturalista alemaniarra izan zen, Erromantizismoaren funtsezko zergaduna, eta mugimendu horretan eragin handia izan zuen.

Entziklopediaren lehen alea

1751

Denis Diderot eta Jean le Rond d 'Alemberten zuzendaritzapean idatzia
Idazleak: 140 kolaboratzaile, tartean Voltaire, Rousseau, Holbacheko baroia edo Turgot,

Luis XV.aren mendea

1751

Idazlea: Voltaire Argumentua: Errege baten historiaz gain, Aurrerapenaren gaiari buruzko planteamendu bat da, hau bere helburu nagusi bihurtuz. Voltairek uste zuen istorioaren aurrerapena erlatiboa dela, baina bai hau aurkitu zitekeela.

Kandido

1759

Idazlea: Voltaire
Argumentua: Eleberriak Leibnizen filosofia satirizatzen du, eta XVIII. mendeko munduaren izugarrikerien erakusgarri da. Candidon, Leibniz protagonistaren tutorea den Pangloss filosofoak ordezkatzen du. Ezbehar batzuk ikusi eta esperimentatu arren, Panglossek behin eta berriz baieztatzen du "tout est au mieux" ("dena onerako gertatzen da") eta "Le meilleur des mondes possibles" ("mundu posiblerik onena") n bizi dela.

Karlos III. Espainiako errege

1759

Jaiotza: 1716ko Urtarrilaren 20an Madrilen
Heriotza: 1788ko Abenduaren 14a
(Politikari eta Madrilgo alkate onena bezala deitu zioten)
Napolesko erregea (1734-1759) eta Espainiakoa (1759-1788)

D´Alembert: Filosofia osagaiak

1759

Idazlea: D´Alembert

Eloisa berria

1761

Idazlea: Rousseau
Argumentua: Obrak autonomiaren eta benetakotasunaren balio moralak aztertzen ditu, etika lehenesteko printzipio moral arrazionalen aurka.

Katalina II. Errusiako Enperatriza

1762

Jaiotza: 1729ko maiatzaren 2a Szczecin, Prusiako Erresuma
Heriotza:1796ko azaroaren 17a

Emilio

1762

Idazlea: Rousseau
Argumentua: Testuak gizabanakoak gizartearekin duen harremanari buruzko gai politiko eta filosofikoak jorratzen ditu, bereziki adierazten du gizabanakoak bere berezko ontasuna gorde dezakeela.

Josulagunak Frantziatik kanporatu

1764

Jesuiten kanporatze garrantzitsuena, XVIII. mendearen erdialdean gertatu zena izan zen, despotismo ilustratu bezala identifikatutako europar monarkia katolikoetan, eta Klemente XIV.a aita santuak 1773an Jesusen Lagundia kendu zuenean amaitu zena.

Filosofia hiztegia

1764

Idazlea: Voltaire
Argumentua: Lana hiztegi baten forman aurkezten da, ordena alfabetikoaren logikaren araberakoa da, eta, beraz, ez du eskatzen "irakurketa jarraitua", Voltairek 1765eko Hiztegiaren hitzaurrean adierazten duen bezala. Hala eta guztiz ere, liburuan hitzak egituratzeko borondate bat aurkitzen da, irizpide alfabetikoarekiko obedientzia hutsetik haratago doana.

Josulagunak Espainiatik kanporatu

1767

Jesuitak Espainiatik 1767an kanporatzea Karlos III.a Espainiakoak agindu zuen, aurreko urteko matxinada herrikoien bultzatzaileak izan zirela salatuz, Motín de Esquilache izenarekin ezagutzen zirenak.

Napoleón Bonaparte

1769

Jaiotza: 1769ko abuztuaren 15a
Heriotza:1821eko maiatzaren 5a Militar eta estadista frantziar bat izan zen, jeneral errepublikarra Iraultza eta Direktorioan, eta lehen kontsul bihurtu zuen Brumarioko 18ko estatu-kolpearen egilea (Premier Cónsul).

Werther gaztea

1774

Egilea: Johann Wolfgang von Goethe Gai nagusia: Maitasun eta suizidio zigorra Pertsonaiak: Carlota, Fräulein von B., Conde C, Albert, Guillermo, Felipe, Editor, Werther Generoak: Fikzioa eta novela epistolarra Argumentua: Bere bizitzarako artea nahi ez duen familiaren presioetatik ihes egiten duen artista gazte baten istorioa kontatzen du. Werther bere artearen bila doa Wahlheimera, alegia, bertako biztanleen bizitza lasaia ezagutzen duen tokiko izaerak liluratuta duen fikziozko herrira.

EEBB-k independentzia aldarrika tu

1776

-Azkenean Estatu Batuak honekin lortu nahi zuena zen independentzia aldarrikatu, lortu eta bere hamairu kolonien independentzia artu (Britainia Handia)-ren aldean. Parte hartu zuten nagusiki Thomas Jefferson, Timothy Matlack etab... Gizakiaren eskubideen adierazpenari esker pertsona guztiek berezko dituzten eskubide naturalak dituztela aldarrikatzen zuen dokumentua zen

Frantziako Iraultza.Gizakiaren eta hiritarrearen eskubideen adierazpena egiten dute, AEBkoa eredu hartuta.

1789

1789an, Frantziako herriak monarkia absolutua abolitzea eragin zuen eta lehen Frantziako Errepublika ezartzeko plataforma sortu zuen. Bastillaren aurkako bat-bateko erasoaren ondoren, eta feudalismoa abolitu ondoren Batzar Konstituziogile Nazionalak Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Deklarazioa onartu zuen. EEBB-arena bezala herritarren eskubideak eta askatasuna aldarrikatzen zen nagusiki.

Luis XVI.ari burua moztu Parisen

1793

Frantziako iraultzaren gertakari garrantzitsuenetako bat izan zen, berak ezetz esan zuen soldaduak bidaltzeari gudara Austria eta Prusiaren kontra. Ondorioz atxilotu eta gillotinatzea erabaki zuten.

Napoleonek boterea hartu Frantzian

1799

1799ko azaroaren 9an Napoleon Bonaparte Frantziako lehen kontsul izendatu zuten estatu kolpe baten ondoren. Posizio honekin kode zibil berria eta tolerantzia erlijiosoa sustatu zituen. Horrez gain, hezkuntza lehentasun gisa jarri zuen.